Swieto Bozego Narodzenia zajmuje w kalendarzu liturgicznym niezwykla pozycje. Jego tradycje i obyczaje, zakorzenily sie tak gleboko w swiadomosci swiata chrzescijanskiego, ze z trudem godzi sie z faktem, ze ani data, ani zwyczaje z tym swietem zwiazane, nie maja najmniejszego potwierdzenia w Biblii. Ani ewangelisci ani zapowiedzi prorockie nie dostarczaja zadnej informacji, ktora pozwolilaby zwiazac narodziny Jezusa z konkretnym dniem czy miesiacem. Tradycja katolicka probuje wywolac przeswiadczenie, ze obrzedy i zwyczaje pochodza z najwczesniejszego okresu istnienia chrzescijanstwa. W rzeczywistosci chodzi o tradycje poganska. Dzien 25 grudnia nie ma nic wspolnego z prawdziwym dniem narodzin Jezusa. Kosciol ustanawiajac date Bozego Narodzenia na 25 grudzien, zastapil dawne swieto ku czci boga Slonca. Rodzi sie wiec uzasadnione pytanie: dlaczego Boze Narodzenie obchodzimy akurat 25 grudnia?
Rodowod poganski
Swieto Bozego Narodzenia jest poganskiego pochodzenia i zwiazane jest z zimowym przesileniem dnia z noca. Znane bylo nie tylko w Cesarstwie Rzymskim ale prawie we wszystkich poganskich religiach, jako swieto zimowego przesilenia i zwycieskiej walko boga swiatlosci nad mocami ciemnosci.
Kregi megalityczne, takie jak w Stonehenge w Anglii, sa pierwszymi archeologicznymi swiadectwami obrzedow zwiazanych z przesileniem zimowym. Angielski astronom Sir Joseph Norman Lockyer (17.05.1836 ? 16.08.1920) obliczyl na poczatku XX wieku, ze budowla ta powstala okolo 1900 roku p.n.e. Podobne budowle megalityczne znajduja sie w Bretanii (Francja) w okolicy Carnac i w Menac.
Sumerowie a po nich Babilonczycy i Asyryjczycy znali kult Slonca i obchodzono go ku czci boga Tammuza. Czciciele tego kultu wierzyli, ze w nocy zimowego przesilenia bogini Astarte urodzila syna Tamuza, dlatego ludziom darowane bylo ponownie swiatlo sloneczne.
Saturnalia obchodzone w Rzymie od 17 do 24 grudnia byly agrarnym swietem przesilenia zimowego i byl czasem zabawy i radosci, ze swyciestwa swiatla nad ciemnoscia.
W kulcie Mitry, sloneczne bostwo indoiranskie, ktore pojawilo sie ok. 1000 p. Chr. wierzono, ze na koncu czasu (eonu) ziemia zostanie zamieniona w pustynie. Ta niszczaca sila reprezentowana byla przez byka, z ktorym Mitra musial stoczyc walke. Z ciala zabitego byka powstalo zycie a Mitra stal sie Niezwyciezonym. Ta religia byla okolo 200 roku po Chr. nabardziej rozpowszechniona religia poganska w Cesarstwie, konkurujac z sukcesem z mlodym chrzescijanstwem. Rzymscy legionisci traktowali Mitre jako ich boga patrona. (Ciekawe jest to, ze cesarze rzymscy ozdabiali swoje gowy korona obrazujaca promieniujace slonce, taka jaka nosil Mitra, co zastosowala pozniejsza ikonografia chrzescijanska nadajac taka korone Chrystusowi i swietym.)
Cesarz Heliogabalus (16.05.218-11.03.222) wywodzil sie z syryjskiego miasta Emesa, wielkiego osrodka kultu religijnego boga slonca Elah Gabal (Baal). Jako mlody chlopiec byl kaplanem tego kultu. Gdy w polowie roku 219 wkroczyl do Rzymu, jako wybrany rok wczesniej cesarz, jedna z jego pierwszych czynnosci bylo sprowadzenie z Emesa czczonego tam czarnego kamienia (prawdopodobnie meteoryt), i wybudowanie na Palatynie nowej swiatyni, ktora przejac miala funkcje najwazniejszej swiatyni cesarstwa. Zmierzal do tego, aby kult solarny stal sie religja panstwowa i oglosil 25 grudzien, za najwaznejsze swieto religijne w panstwie. Byl on rowniez pierwszym cesarzem, ktory do panteonu bogow rzymskich wprowadzil kartaginska boginie Caelestis, czyli Niebianska (starozytna kananejska pani Tamit). Ogloszona zostala, jako reprezentantka ksiezyca, za zone boga slonca (W tym akcie nalezy sie chyba doszukiwac przyczyn tak szybkiego zaakceptowania w odstepczym chrzescijanstwie kultu Maryi, Pani Niebios).
W 275 roku cesarz Aurelian (09.09.214-275) nakazal odchodzic dzien narodzin boga Slonca, ?Natalis Solis Invicti? (nazwe ta zchrystanizowano w 4 wieku na ?Natalis Christi), jako powszechne swieto w calym Cesarstwie Rzymskim. Powolal rowniez do zycia kolegium, ktorego kaplani nosili tytul Pontifices Solis.
Jeszcze za Leona I (29.09.440 ? 10.11.461) rzymscy chrzescijanie 25 grudnia klaniali sie sloncu stojac na stpniach kosciola sw. Piotra.
Plemiona germanskie obchodzily swieto, dzien najdluzszej nocy, wypadajacy na przelomie grudnia i stycznia i trwalo ono 12 nocy. Poganskie swieto przesilenia zimowego obchodzone bylo ze swiatlem i pochodniami, aby podkreslic zwyciestwo swiatla nad ciemnosciami. Dodatkowo pleciono wience z galazek wiecznie zielonych drzew, ktore mialy symbolizowac trwanie zycia, nawet w niesprzyjajacych porach roku.
Kult Slonca mial rowniez bardzo wazne znaczenie w wierzeniach religijnych Slowian. Czcili oni Slonce jako dobre bostwo Dadzbog (Bialy Bog) i rodzilo sie w czasie przesilenia zimowego. Swieta te zwane swiatkami albo godami, polaczone byly z kultem zmarlych. Wedrowke Slonca po niebie odtwarzano ukladajac z kamieni labirynty i sypiac kopce, ktore nazywano Wawelami. Na usypanych kopcach lub wzgorzach wznoszono swiatynie (gontyny) gdzie odprawiano swiete uroczystosci.
Juz filozf grecki o pogladach epikurejskich, Kelsus (Celsus) w pismie skierowanym przeciw chrzescijanom a napisanym ok. 178 roku, uwaza chrzescijanstwo za chaotyczny splot poganskich wierzen i obyczajow. Cala nauka chrzescijanska to po prostu plagiat i typowy synkretyzm roznych kierunkow religijnych. Dzielo tego poganskiego retora zagineo, ale mozna odtworzyc go na podsawie odpowiedzi udzielonej Kelsusowi przez Orygenesa (ok. 185 ? 254) w pracy Contra Celsum.
Rodowod chrzescijanski, wiek II ? III
Boze Narodzenie jest jedynym swietem koscielnym, ktore nie ma zydowskich korzeni i w odroznienu od Wielkanocy czy Zielonych Swiatek nie ma swojego proroczego odpowiednika w Starym Testamencie. Chrzescijanie nie interesowali sie poczatkowo chronologia zycia Jezusa dlatego ewangelisci dostarczyli bardzo skapych wskazowek (Luk 3,1). Sytuacja zmienila sie dopiero w II i III wieku. W walce z polemicznymi pismami gnostykow, zydow i poganskich retorow powstalo zapotrzebowanie posiadania historycznych i chronologicznych danych zwiazanych z zyciem Zbawiciela.
W drugiej polowie II wieku pojawilo sie pragnienie ustalenia kalendarza swiat, na wzor zydowskiego kalendarza liturgicznego zwiazanego ze sluzba w swiatyni. Rowniez panstwowa religia Cesarstwa Rzymskiego miala swoj roczny kalendarz swiat. Aby odpowiedziec na zarzuty bezboznosci i ateizmu, ktory stawiano chrzescijanom, probowano wydazenia z zycia Jezusa datowac dniami i miesiacami.
Inna motywacja zajecia sie tym zagadnieniem, byly wewnetrzne spory teologiczne dotyczace natury Chrystusa, ktore doprowadzily do przyjecia przez sobor w Nicei (325) sformulowania homousia (tzn. wspolistnosc Boga-Ojca i Boga-Syna). Narodzenie Panskie zaczeto rozumiec jako objawienie Boga w Jezusie Chrystusie, ktory przyszedl w ludzkiej naturze.
Obchodzenie dnia urodzin obce byo pierwotnemu chrzescijanstwu, poniewaz byly to poganskie zwyczaje. Poganie obchodzili uroczyscie dzien narodzin, chrzescijanie natomiast dzien zgonu. Afrykanski retor Arnobiusz Starszy (III/IV w.) napisal, ze jeszcze pod koniec III wieku chczescijanie w Afryce nasmiewali sie z pogan, ze swietuja dzien narodzin swoich bogow (Przeciw poganom, VII, 238).
Orygenes (ok. 185-254), najwybitniejszy z greckich pisarzy koscielnych, byl przekonany, ze istnieja tylko dwa chrzescijanskie swieta, ktore nalezy obchodzic: Wielkanoc i Zielone Swiatki (Contra Celsum, VIII, 392). W innym dziele napisal, ze nie ma zadnej informacji o dnu narodzin jakiegokolwiek swietego Starego Przymierza (Ksiega Kaplanska, Homila 8) i podaje dalej, ze chrzescijanie zwracali uwage na te wydarzenia z zycia Jezusa, ktore zwiazane byly bezposrednio z planem zbawienia, a wiec dzien smierci i zmartwychwstania.
Dokladna data narodzin Chrystusa nie jest znana ani w histori ani poswiadczona tradycja. Jeszcze w VI wieku gloscil biskup Jakub z Edesy (ok. 633-708): ?Dnia narodzin Pana nikt nie zna, tylko jedno jest pewne, to jest to, co napisal Lukasz, ze On urodzil sie w nocy? (w: E. Assemani, Bibliotheca Orientalis, II,163).
Zauwazalne jest rowniez to, ze pisarze chrzescijanscy II i III wieku nie poslugiwali sie w swoich dzielach nazwa ?Boze Narodzenie?. Stosowali oni terminologie opisowa lub pisali: narodziny Jezusa, narodziny Pana lub narodzenie Panskie. Nazwa ?Boze Narodzenie? pojawila sie dopiero w Rzymie wraz z wprowadzeniem obchodzenia swieta na czesc narodzin Jezusa 25 grudnia.
Rodowd chrzescijanski, wiek IV
Pod koniec drugiego stulecia data 25 marca byla najczesciej przyjmowana jako dzien narodzin Jezusa. W dziele przypisywanym Cyprianowi (ok. 200 ? 258) De pascha computus (Obliczanie daty Paschy) anonimowy autor poprawia wyliczenia, dokonane wczesniej przez Hipolita Rzymskiego (ok. 170 ? 235). 25 marzec byl pierwszym dniem stworzenia naszej planety, a sroda 28 marca, byl dniem, w ktorym stworzone zostalo slonce. Ten dzien nalezy uznac za dzien narodzin Jezusa, poniewaz on jest sloncem sprawiedliwosci (Mal 4,2). Wedlug tego pisma Narodzenie Panskie nie wypadlo na 14 Nisan ale 15 Nisan. Wybor 25 marca nie byl przypadkowy. Tego dnia przypadalo wiosenne przesilenie dnia i nocy. Wedlug czesci tradycji zydowskiej byla to data rozpoczynajaca tydzien stwarzania. U podstaw tego rozumowania lezala argumentacja, ze Bog stwarzajac swiat nadal wszystkim planetom ruch od poczatku cyklu, to znaczy na wiosne, zgodnie z zydowskim kalendarzem liturgicznym. Datowanie narodzin Jezusa na 14 Nisan oparte jest na dlugiej zydowskiej tradycji, wedlug ktorej Izaak, wzor (typus) na Jezusa urodzil sie wlasnie tego dnia.
Ignacy z Antiochi (zm. ok. 110) napisal w Liscie do Efezjan (Eph. 19,1), ze Jezus narodzil sie na wiosne.
Bazyilides z Aleksandri (ok. 150) podaje, ze 6 styczen jest dniem pamiatki Narodzin Pana i jego chrztu. Wypowiedz tego gnostyka podaje Klemens w Stromateis i Euzebiusz w Histori Koscioa IV, 7,3-7.
Klemens Aleksandryjski (ok. 140 ? ok. 215) zebral istniejace rozne poglady na temat daty narodzin Jezusa w dziele Stromateis. Narodziny Panskie obchodzone bylo w Egipcie 20 maja (Stromateis, I 145,6) a w Syrii 19 kwietnia, W tym samym dziele podaje, ze prawie wszedzie na Wschodzie narodziny jak rowniez smierc Jezusa obchodzono 14 Nisan. Klemens dokonal rowniez wlasnych obliczen, wedlug ktorych wynika, ze Jezus urodzil sie 17 listopada. Poswiadcza takze, ze narodziny Pana wspominane bylo rowniez w dniu Epifani (Strom. I, p 340). Osobiscie jednak nie przykladal wagi do poznania dokladnej daty narodzin Jezusa. Dla niego byla to sprawo drugorzedna.
Z pism Klemensa nie wynika jednak, ze byly to swieta koscielne, ale obchodzone byly przez Kosciol i gnostykow Bazylidianw. Dalej wyjasnia, ze Bazylidianie swietowali 6 stycznia dzien chrztu Chrystusa i objawienia jego mesjanskiej chwaly. Pozniej traktwali ten dzien nie tylko jako dzien objawienia mesjanskiej chwaly Chrystusa przez chrzest w Jordanie, ale okazanie sie Jezusa jako Logos w ciele, tzn. ze 6 stycznia swietowali oni zarowno dnien chrztu jak i narodzin Pana.
Hypolit rzymski (ok. 170 ? 235) wyglaszajac kazanie wielkanocne w 222 roku, powiedzial rowniez o narodzinach Jezusa na wiosne (Dictionnaire d,archeologie Chretienne et de Liturgie VI, 2425). Wiosenny czas narodzin Jezusa potwierdza takze w napisanym komentarzu do proroctwa Daniela (Daniel, IV 23).
Cyprian biskup z Kartaginy (ok. 200-258) byl przekonany, ze Jezus narodzil sie 28 Marca (Ad Quirinium, Do Kwinyna. Trzy ksiegi swiadectw przeciw Zydom).
Epifaniusz z Salaminy (ok. 315-403) podal date 20 maja (Panarion /Apteczka/). Argumentowal to tym, ze pasterze nie mogli byc ze swoimi stadami na polu w miesiacach zimowych, styczen ? luty (Luk 2,8).
Takie zrozumienie daty 6 stycznia przejal od gnostykow Kosciol Koptyjski i utrzymywal je az do konca 5 wieku. Gnostycy byli zreszta pierwszymi, ktorzy probowali obliczyc dzien narodzin Pana. Nie jest jasne dlaczego Bazylidianie obchodzili dzien chrztu i narodzin Pana wlasnie 6 stycznia. Prawdopodobnie dlatego, ze dzialajac tylko w Egipcie znali date swieta ku czci Ozyrysa, ktore przypadalo wlasnie na 6 stycznia. Inni gnostycy wyjasniaja to nastepujaco; Adam jako typus na Chrystusa stworzony zosta 6-tego dnia, tak wiec Jezus musial rowniez urodzic sie, jak i przyjac chrzest 6 stycznia, Nowy Rok bowiem rozpoczyna sie 1 stycznia.
25 grudzien
Zwyczaj swietowania Bozego Narodzenia 25 grudnia powstal w Rzymie. Kosciol Katolicki przyznaje, ze dzien 25 grudnia wprowadzil po to, azeby przez to wyprzec uroczystosc poganskiego boga Slonca.
Po raz pierwszy date 25 grudnia podaje, przechowywany w Bibliotece Watykanskiej, Chronograf napisany w Rzymie w roku 354. W dolaczonym do niego kalendarium ?Deposito martyrum? z roku 336 pod data 25 grudzien wpisano: ?Calendas Ianuarii Natus Christus in Betlehem Iudae? (Chrystus narodzil sie w Betlejem judejskim).
Chociaz w Rzymie obchodzono Boze Narodzenie prawie zawsze 25 grudnia, to slady wczesniejszej daty narodzin spotkac mozna jeszcze w VI wieku. W liturgi swieta Epifani (6 styczen) opracowanej przez papieza Leona Wielkiego (29.09.440 ? 10.11.461) pojawia sie ustep: ?Zjawienie sie Syna Bozego w ciele?.
Za czasow biskupa (papieza) Juliusza I (06.02.337-12.04.352) rozeszla sie pogloska, jakoby biskup znalazl w Rzymie historyczne dokumenty, z ktorych wynika, ze Jezus narodzil sie 25 grudnia a ochrzczony zostal 6 stycznia (Epistolae Johannis ep. Niceni, w Auctarium bibl. Patr. Editio Combefis II, 297). Ta pogloska przyjmuje sie bardzo szybko i z Rzymu rozchodzi sie w tryumfalnym pochodzie na prawie cale chrzescijanstwo:
W roku 360 biskup (papiez) Liberiusz (17.05.352-29.09.366) wyswiecajac swoja siostre Marcelline na zakonnice dnia 25 grudnia nawiazuje do dziewiczego narodzenia Panskiego, ktore dokonalo sie tego dnia.
Za biskupa (papieza) Damazego I (01.10.366-11.12.384) Obchodzenie narodzin Jezusa 25 grudnia uznano za powszechnie obowiazujacy dogmat.
Ok. 360 roku data 25 grudzien akceptowana jest juz w Polnocnej Afryce, o czym swiadczy kazanie Opata z Milewe (zm. ok. 400), ktory 25 grudzien nazwal wspolnym swietem na pamiatke narodzin Jezusa, poklonu Medrcow i rzezi Niewiniatek (w Revue des Sciences Religieuses, Strasburg 1921, 2, 282).
Gorna Italia przyjela date 25 grudnia pod koniec 4 wieku poswiadcza to Filastrian z Brescii (Lid. Dehaer. Kap 140,1.2.4). Rowniez Ambrozy z Mediolanu (ok. 339 ? 04.04.397) powiedzial w jednym ze swoich kazan, e Jezus narodzil sie 25 grudnia, ale szczerze przyznaje, ze nie jest to swieto narodzin slonca, ale Jezusa, slonca sprawiedliwosci.
W roku 380 date narodzin Pana 25 grudnia przyjeto w prowincji Hiszpania na synodzie w Saragossa (Canon 4).
Maksimusz z Turynu (IV/V w.) zaznacza z duma, ze Jezus urodzil sie wlasnie w czasie trwania poganskich swiat, ukazyjac tym samym, ze chrzescijanie wstrzymywac maja sie od uczestniczenia w poganskich zabobonach.
Rowniez Augustyn (13.09.353 ? 28.08.430) broni daty tego swieta w dyskusji z donatystami mowiac: ?My nie swietujemy 25 grudnia z powodu slonca, tak jak niewierzacy, ale z powodu narodzin tego, ktory to slonce stworzyl? (Sermo 202,2). Dla Augustyna 25 grudzien nie byl swietem koscielnym, ale dniem wspominania o narodzinach Panskich.
W Kosciele Wschodnim date 25 grudnia przyjmowac zaczeto od okolo 370 roku. Zwolennikami tej daty byli Bazyli z Ancyry (ok. 300 ? ok. 364) i Amfiloch z Ikonium (ok. 340 ? ok. 394) w Homilii o Boym narodzeniu.
W roku 386 date ta akceptuje Jan Chryzostom (ok. 350 ? 14.09.407). Napisal o tym w dziele ?Przeciw zydom i poganom?.
W roku 380 Grzegorz z Nazjanzu (ok. 330 ? 390) probowa przeforsowac ta date w Konstantynopolu, ale po raz pierwszy obchodzono Boze Narodzenie 25 grudnia w Konstantynopolu dopiero w 397 roku.
W Egipce wprowadzono date 25 grudzie ok. 430, jako argument w walce z Nestoriuszami, a w Aleksandrii dopiero w 432 roku.
W Palestynie zaprowadzil to swieto patriarcha Juwenal (418 ? 458). Nastepnie powrocono do 6 stycznia, i ostatecznie wprowadzono swietowanie 25 grudnia w VII wieku.
Synod w Mainz w roku 813 zatwierdzil 25 grudnia jako swieto Narodzenia Panskiego dla terenow na polnoc od Alp
Argumentacja Ojcow Kosciola byla prosta: Nie przyjelismy 25 grudzien, jako nasladownictwo poganskich swiat, ale zastapilismy poganskie swieto agrarne, chrzescijanska zbawcza rzeczywistoscia. Na miejsce religii agrarnej, wprowadzilismy religie ducha.
Nie wszyscy Ojcowie Kosciola i prowincje koscielne przyjely date 25 grudnia jako dzien narodzin Pana.
Sw. Hieronim (ok. 347 ? 30.09.419) mieszkajacy w Palestynie, obchodzil nadal 6 stycznia jako dzien narodzin Pana.
Rowniez Ojcowie Kapadoccy utrzymuja 6 styczen jako date narodzin Jezusa. (Bazyli Wielki 329 ? 379, Grzegoz z Nyssy 335 ? 394)
Kosciol Ormiaski nie przyjal tej nowej daty i obchodzil nadal, tak jak w 2 i 3 wieku dzien narodzin Pana 6 stycznia. 25 grudzien zaczeto obchodzic dopiero od roku 1306.
Biskup Bonifacy, angielski mnich i misjonarz plemion germanskich (672 ? 754), uskarzal sie w liscie do papieza Zachariasa (10.12.741 ? 22.03.752), ze trudno jest mu walczyc z poganskimi zwyczajami roznych plemion germanskich, ktorzy wiedza, ze na przelomie roku rowniez w Rzymie zachowywane sa poganskie zwyczaje.
W roku 1494 napisal Sebastian Brant, satyryk, jurysta i pisarz miejski ze Strasburga (1458 ? 10.05.1521) ?...ten, kto nie ma nic nowego, i na przelomie roku nie spiewa i nie obchodzi domu z galazkami zielonego swierku, ten wierzy, ze nie dozyje konca roku? (Das Narrenschiff).
Purytanie angielscy a nastpnie amerykanscy nie obchodzili jeszcze dlugo swieta Bozego Narodzenia, 25 grudnia z powodu jego poganskich elementow i ten dzien byl dla nich normalnym dniem pracy. Zmiana dokonala sie dopiero na poczatku XIX wieku.
Zwyczaje Bozego Narodzenia
Choinka ? Przystrojona choinka, swierk lub jodla, to jeden z najbardziej widocznych zwyczajow swiat Bozego Narodzenia. We wszystkich religiach agrarnych drzewa odgrywaly wazna role. Gleboko w ziemie wkorzenione drzewo, ktore swoim wierzcholkiem ?siega nieba? bylo ogniwem laczacym ziemie z niebem. W drzewie widziano symbol nieustannego zycia i wzrostu. Wierzono, ze zielone caly rok drzewa iglaste posiadaly w sobie zyciodajne moce i mialy magiczne wlasciwosci, byly symbolem zycia, plodnosci, odradzania sie i trwania. Sadzono, ze drzewa przynosza szczescie, zdrowie i powodzenie. Rzymianie ozdabiali swiatynie w czasie trwania uroczystosci swiatecznych zielonymi galazkami. Kaplani celtyccy uzywali do tego celu jemiole, a poganskie plemiona Anglosasow bluszcz. Plemiona germanskie obchodzac swieto zimowego przesilenia zapalali na palenisku drzewo debowe. Jego cieply plomien symbolizowal nowonarodzenie slonca. Rowniez Izraelici mieli sklonnosci ulegania poganskim zwyczajom, w ktorych drzewa odgrywaly duza role. Swiadczy o tym wiele wypowiedzi biblijnych: np. 5Moj 12,2; Iz 57,5; Jer 3,6; 17,2; Ezech 6,13 i inne.
Choinka pojawia sie po raz pierwszy na miedziorycie Lukasza Cranacha Starszego (1472 ? 16.10.1533) w opisie podrozy po Alzacji w miejscowosci Schlettstadt w roku 1509. Przyozdobiona choinke spotykamy ponownie w 1539 roku w katedrze w Strasburgu. W domu cechowym w Bremen postawiono choinke w roku 1570 jako male drzewko ozdobione jablkami, orzechami, daktylami i papierowymi kwiatami. Dzieci cechu mialy prawo potrzasac drzewkiem i to co spadlo nalezalo do nich. Podobne drzewko pojawia sie w roku 1597 w Bazylei. W roku 1597 choinka pojawila sie w Turkheim kolo Colmar zakupiona przez magistrat miasta, ktora ozdobiono kolorowym papierem, jablkami, wstazkami i ciastkami. W roku 1603 pojawil sie zapis w ksiedze ratuszowej w Strasburgu, ze postawiona choinke ozdobiono papierowymi kwiatami rozy, jablkami i ciastkami. Rok pozniej zanotowano w Strasburgu: ?Na Boze Narodzenie w domach mieszkancow Strasburga stawiane sa choinki, na ktorych zawiesza sie roze z farbowanego papieru, jablka i oplatki..? W 1621 roku choinka pojawila sie obok zlobka w kosciele Neustift (poludniowy Tyrol), a w 1698 roku mozna bylo juz kupic choinke na targu w Gdansku przyozdobiona owocami.
Choinka zadomowila sie na dworach niemieckich w poowie XVII wieku. Nastepnie od ok. 1800 pojawia si w domach zamoznych mieszczan, a w polowie XIX stulecia staje sie powszechnym zwyczajem. W XIX stuleciu, wraz z emigracja niemcow na Wschod upowszechnia sie zwyczaj stawiania i ubierania choinki w Rumunii, Polsce i w Rosji.
W 1814 roku protestancki bankier z Berlina A. von Arnstein przyniosl zwyczaj ozdabiania choinki do katolickiego Wiednia, a w roku 1817 na polecenie arcyksianej Henriette ozdobiona choinka znalazla sie rowniez w palacu cesarskim.
W pierwszej poowie XIX wieku choinka z ozdobami i swiecami pojawila sie rowniez w palacach arystokracji francuskiej w Paryzu. W 1837 roku Ksiezniczka meklemburska, ozeniona z ksieciem z Orleanu upowszechnila w Paryzu zwyczaje choinkowe, znane juz wczesniej w protestanckiej czesci Niemiec. W palacu krolewskim pojawila sie choinka w roku 1840. Natomiast w calej Francji, choina, wywodzaca sie z Alzacji (teraz nalezy do Francji) upowszechnila sie pol stulecia pozniej.
Do Angli zwyczaje choinkowe dostaly sie po roku 1840, za sprawa Alberta z Sachsen-Coburg-Gotha (26.08.1819 ? 14.12.1861), malzonka krolowej Wiktorii (24.05.1819 ? 22.01.1901).
Pierwsza publicznie postawiona choinka w USA pojawila sie w 1891 roku. Postawiono ja przed Bialym Domem. Natomiast pierwsza choinka oswietlona sztucznym swiatlem ustawiona zostala w Nowym Jorku w roku 1912.
Nie wszyscy jednak pochwalali ta nowa mode stawania w kosciele lub w domu choinki. W roku 1654 ukazal sie zbior kazan luteranskiego pastora ze Strasburga J.K. Dannhauera (23.03.1603 ? 07.11.1666), w ktorych ostro skrytykowal ta mode argumentujac, ze przez zewnetrzne drobnostki spycha sie Slowo Boze na dalszy plan.
Rowniez w krajach protestanckich nie wszystkim podobaly sie zwyczaje choinkowe. W roku 1693 zagrozil elektor Brandenburski Friedrich III (11.07.1657 ? 25.02.1713) kara grzywny wszystkim, ktorzy dopuszcza sie przestepstwa ozdabiania choinki grania i tanczenia pod nia.
Interesujace jest to, ze w poczatkowej fazie zwyczaj stawiania choinek przyjal sie w krajach i rejonach protestanckich, natomiast w krajach katolickich traktowano choinke jako poganski zwyczaj, ktory nawet zwalczano.
W katolickim Freiburgu zabroniono nawet w 1554 roku scinania choinek. Choinke postawiono we Freiburgu dopiero w 1625 roku w sali szpitala Sw. Ducha. Ozdobiona byla ona owocami i smakowitymi ciastkami. Dopiero po nowym roku obnoszono ja po miescie a nastepnie ztrzasano wszystko z drzewka dla miejskiej biedoty. Jeszcze pod koniec 19 wieku wysmiewano sie z protestantow, ze stworzyli religie choinki, a w roku 1935 w watykanskim czasopismie ?Osservatore Romano? okreslono zwyczaj zapalania swiatla na choince jako pozostalosc poganskich zwyczajow religii natury.
Dopiero po 1900 roku katolicy i ewangelicy zaakceptowali choinke jako symbol ozdabiajac ja koscioly. W krajach Katolickich stawiano zlobki i odgrywano sceny narodzin Jezusa, natomiast w kregach ewangelickich czytano biblijne sprawozdanie narodzin w Betlejem i spiewano kolendy.
W Polsce sredniowiecznej wieszano czubek swierka lub galazki drzew iglastych pod sufitem byla to tzw. podlazniczka. Zwyczaj ten zachowal sie na wsiach, szczegolnie na poludniu Polski, jeszcze do okresu miedzywojennego, natomiast zwyczaj stawiania choinki rozpowszechnil sie poczatkowo pod zaborem pruskim, a pozniej wraz z osadnictwem niemieckim na ziemiach polskich na pozostalych terenach. Powszechny zwyczaj ubierania choinki pojawil sie dopiero po zakonczeniu 1 Wojny Swiatowej.
Grota narodzenia (stajenka) ? W podaniach poganskich narodziny bogow mialy miejsce w jaskiniach i grotach. Rodzili sie najczesciej w okresie przesilenia zimowego dnia i nocy. Wedlug mitologii greckiej, wladca bogow Zeus urodzil sie w grocie na Krecie i swieta ku jego czci obchodzono w grudniu. W grudniu urodzili sie rowniez bogowie Bel-Marduk, Ozyrys, Dionizos, Adonis, Hermes, Horus i wielu innych. Symbol groty ? ciemnosci mial uwypuklac powstanie nowego zycia, jasnosci i ciepla.
Bog slonca Mitra mial w dniu przesilenia zimowego zmartwychwtac lub narodzic sie z ciemnosci jaskini. Rowniez na terenie Niemiec znane sa jaskinie, gdzie rzymscy legionisci czcili swojego boga Mitre. Za czasow panowania cesarz Hadriana (24.01.76 ? 10.07.138, cesarz od 11.08.117), kult Mitry odprawiany byl zarowno w grotach w Jerusalem jak i w Betlejem, bardzo czesto razem z kultem Adonisa (bog wegetacji, symbol rozkwitu i zamierania natury). Napisal o tym Hieronim dodajac, ze w miejscu, w ktorym jak chce tradycja, urodzil sie Jezus oplakiwano wczesniej smierc Adonisa, kochanka bogini Venus.
Wedlug Apokryfow Nowego Testamentu Jezus narodzil sie w grocie. Apokryfy sa bogatym zrodlem poznania religijnosci ludzi zyjacych w II do IV wieku. Wiele obrzedow i zwyczajow ludowych zaczerpniete zostalo bezposrednio z apokryfow: np. siano pod obrusem czy narodziny Jezusa w grocie. Protoewangelia Jakuba (II/III w.) podaje, ze Maryia narodzila Jezusa w grocie, a Ewangelia Pseudo Mateusza dodaje, ze przeniosla go potem do zlobka w stajni, gdzie wol i osiol oddali mu jako pierwsze istoty poklon. O wole i osle przy zlobku napisal rowniez biskup Rawenny Piotr Chryzolog (ok. 380 ? 450) w mowach o Matce Bozej. Pieczare jako miejsce narodzin Jezusa opisuje rowniez Ewangelia Gruzinska w rozdziale 7: ?Wcielenie Chrystusa przez dziewice Maryje w Betlejem w pieczarze dokonalo sie w roku 5300 od wygnania Adama z raju?. Aby potwierdzic prawdziwosc narodzenin Jezusa w jaskini odszkano ciala trzech medrcow, ktore zabalsamowano i przywieziono do Mediolanu. Tam pochowano ich w wybudowanej w 515 r. Bazylice S. Eusorgio, a w katedrze w Akwizgranie przechowywana jest rzekoma suknia Maryi i pieluszki Dzieciatka.
Kartki swiateczne ? Zapoczatkowal angielski malarz Sir John Calcot Horsley. Pierwsza karta swiateczna ukazala sie w 1846 roku. Horsley byl jednym z 6 artystw, ktorych obrazy ozdabiaja gmach parlamentu w Londynie, w czesci, w ktorej obraduje Izba Lordow.
Koledy ? Nazwa ta wywodzi sie od lacinskiego slowa ?calendae? oznaczajace pierwszy dzien miesiaca. Swoimi korzeniami siega starozytnego Rzymu, gdzie szczegolnie uroczyscie obchodzono calendae styczniowe. Konsulowie obejmowali 1 stycznia swoj urzad. Z tej okazji spiewano okolicznosciowe piesni i wymieniano podarunki. Chrzescijanie zachowujac kalendarz julianski przejeli zwyczaje zwiazane z obchodami Nowego Roku, przesuneli tylko spiewanie koled nie na poczatek roku ale na Boze Narodzenie. Slowo ?koleda? pojawilo sie w zrodlach pisanych dopiero w XVII wieku, a najstarsza polska koleda pochodzi z 1424 roku. Znana ona jest pod tytulem: ?Zdrow badz krolu anielski?. Polska jest jednym z nielicznych krajow w ktorym koledy sa zjawiskiem kulturowym, a ich ilosc osiaga liczbe 500. Etnograf, Zygmunt Gloger (03.11.1845 ? 09.1910), badacz polskich zwyczajow ludowych napisal: ?Dlatego to kaplani polscy ulozyli w XVI i XVII wieku takie mnostwo pastoralek, czyli koled poboznych o Narodzeniu Chrystusa Pana, do pojec i jezyka ludowego wybornie zastosowanych, i dlatego wprowadzili obchody ze szopkami, gwiazda i krolem Herodem, aby zatarlszy pamic pogansko-lechickich ?Godw? nadac charakter chrzescijanski swietom Bozego Narodzenia? (Rok polski w zyciu, tradycji i piesni, 1906).
Oplatek ? Najwazniejsza czescia uczty wigilijnej jest dzielenie sie oplatkiem. Nazwa pochodzi od lacinskiego slowa ?oblatum? ? dar ofiarny. Jest to cienki, bialy platek przasnego chleba bez soli. Wypiekany jest z bialej maki z dodatkiem wody. Pierwszymi, ktorzy zaczeli wypiekac oplatki byli benedyktyni francuscy. Lamanie sie oplatkiem jest symbolem przebaczenia i pojednania, jak rowniez znakiem przyjazni. Zwyczaj ten ma rodowod szlachecki siegajacy XVIII wieku i nie jest znany w innych krajach europejskich. Jest to obyczaj wylacznie polski, ktory szczegolnie podczas zaborow mial patriotyczne znaczenie, symbolizowal jednosc narodu polskiego. Oplatek nie rozni sie niczym od hosti uzywanej podczas mszy, nie jest tylko konsekrowany. Dla domowych zwierzat i bydla wypiekano rowniez kolorowe oplatki.
Podarunki ? Zwyczaj ten ma rowniez swoj poganski rodowod. W Cesarstwie Rzymskim obchodzone bylo 17 XII swieto Saturna (saturnalia), bostwa odpowiedzialnego za zasiewy jesienne, ktore w polaczeniu ze swietem Kronosa, boga dostatku i dobrobytu trwaly do Nowego Roku. Te swieta, zwane kalendami, byly dniami skladania sobie zyczen, wymiany podarunkow i wrozb. Apologeta Tertulian (ok. 155 ? ok. 220) wystepowal przeciwko zwyczajowi dawania podarunkow. Rowniez Augustyn zwalczal zwyczaj obdarowywania sie jako pozostalosc uroczystosci ku czci Dionizosa. W Kosciele Katolickim podarunki rozdawane byly poczatkowo 6.12 w dniu sw. Mikolaja. Dawanie podarunkow uzasadniano tym, ze Bog obdarowal cala ludzkosc Jezusem. Dopiero Marcin Luter (10.11.1483 ? 18.02.1546) przeniosl zwyczaj dawania podaronkow z 6.12 na zwyczaj podarunkow pod choinka. Dokonal tego w roku 1535 wraz ze zniesieniem kultu swietych. Teraz, wedlug Lutra, sam swiety Chrystus przynosi podarunki. W XVIII stuleciu stawianie podarunkow pod choinka stalo sie powszechnym zwyczajem najpierw w rodzinach ewangelickich a w XX wieku w domach katolickich.
Swiece ? Juz starozytni etruskowie i grecy uzywali swiec w obrzedach swiatynnych. Rowniez rzymianie zapalali swiece przed posagami bostw. W obrzedach chrzescijanskich swiece pojawily sie dopiero ok 400 roku w mysl zasady: ?Miod ludziom a wosk swietym? a oficjalnie do ksiag liturgicznych dostaly sie ok. 900 roku. Swiece woskowe byly bardzo drogie, dlatego tylko na choinkach w kosciolach i zamoznych ludzi zawieszano swieczki w lupinach orzechow wloskich. Dopiero po odkryciu stearyny, a w roku 1830 parafiny staly sie dostepniejsze. Po roku 1850 swieczki na choince sa juz powszechnym zwyczajem. Uzywanie swiec w liturgi tlumaczone jest historia sw. Lucji z Syrakuz (zm. ok. 304 roku). Lucja, mloda chrzescijanka zaopatrywala ukrywajacych sie w katakumbach chrzescian w zywnosc. Aby znalezc droge, w ciemnych korytarzych, stawiala sobie swiece na glowie. Jej swieto obchodzone jest w liturgi kosciola Katolickiego 13 grudnia. W protestanckiej Szwecji zachowal sie zwyczaj obchodzenia swieta Lucji. Bialo ubrane dziewczeta maszeruja w pochodzie przyozdobione malymi swieczkami wplecionymi we wlosy, albo zapalonymi znajdujacymi sie na wiencu na glowie. Tutaj trzeba zaznaczyc, ze na 13 grudnia wypadalo astronomiczne przesilenie zimowe wedlug kalendarza juljanskiego. Wedlug kalendarza gregorianskiego przesunelo sie na 21 grudnia.
Sw. Mikolaj ? W XIX wieku pojawia sie postac, ktora tylko czesiowo przypomina sw. Mikolaja. Jest to poaczenie cech Mikolaja i skandynawskich postacji mitologicznych. W 1847 roku w tworczosci niemieckiego malarza i grafika Moritza von Schwind (21.01.1804 ? 08.02.1871) sw. Mikolaj pojawia sie jako Dziadek Mroz. W USA Thomas Nast (27.09.1840 ? 07.12.1902), ktory wyemigrowal z Niemiec w 1846 roku, nazwal i namalowal sw. Mikolaja w 1863 roku jako Santa Claus. Jako ciekawostke warto przypomniec, ze Nast zaproponowal tez symbole amerykanskich parti politycznych, ktore uzywane sa do dzisiaj, republikanie son, demokraci osiol.
Wieniecadwentowy ? W wieniec wplecione sa 4 swiece symbiolizujace 4 niedziele adwentu. Symbolizowac ma wieniec zwyciestwa. Zwyczaj ten wprowadzil Johann Hinrich Wichern (21.04.1808 ? 07.04.1881) ewangelicki teolog i pedagog, ktorego idee rozpowszechniano na spotkaniach mlodziezy ewangelickiej w okresie miedzywojennym. W Polsce zwyczaj tej jest mniej znany, chociaz znana jest idea 4 swiec adwentowych. Coraz czesciej jednak widoczny jest w kosciolach i domach prywatnych.
Wigilia ? Nazwa ta pochodzi z laciny i oznacza ?czuwanie?, ?straz nocna?. Uzasadnienie tej praktyki doszukuje sie w zwyczajach nocnego czuwania w noc paschalna. W potocznym rozumieniu wigilia kojarzy sie z dniem poprzedzajacym Boze Narodzenie, a swoimi zwyczajami i praktykami nawiazuje do uczty obrzedowej jaka 24 grudnia zaczynal w kulturze ludow poganskich okres swiateczny trwajacy 12 nocy, charakteryzujacy sie natezeniem praktyk magicznych i kontaktow ze swiatem zmarlych. Wierzono, ze przebieg dnia wigilijnego ma zasadniczy wplyw na nadchodzacy rok. W Polsce wigilia wprowadzona zostala dopiero pod koniec XVII wieku.
Zlobek ? Pierwszy zlobek postawiony zostal w 354 roku w Rzymie przed oltarzem w kosciele pod wezwaniem S. Maria Maggiore. W bocznym oltarzu tego kosciola zbudowano imitacje groty narodzenia Jezusa, jak podaje tradycja z resztek odnalezionego betlejemskiego zlobka. W roku 1223 Franciszek z Asyzu (ok. 1181 ? 03.12.1226) odprawil w lesie kolo Greccio pierwsza msze ku czci zlobka. Od XVI wieku Jezuici zaczeli stawiac zlobki w kosciolach a od XVIII wieku rowniez w domach. Zlobek pod choinka pojawil sie po raz pierwszy po roku 1700.
Piszac to opracowanie nie mialem zamiaru wszczynania na nowo polemiki na temat zwyczajow, obrzedow i znaczenia swiat Bozego Narodzenia. Nie zamierzalem rowniez napisac pracy o harakterze teologicznym czy rozpoczc dyskusje na temat obchodow tego swieta czy choinki. Postanowilem tylko zebrac garsc informacji o historycznym rozwoju tego swieta. Zastanawiajace jest to, e 43 procent obywateli Niemiec nie wie skad wywodzi sie swieto Bozego Narodzenia ( nie wiem jak wyglada ta sytuacja w Polsce), a w przewodniku dla imigrantow przy omawianiu swiat religijnych poswiecono sporo miejsca sw Mikolajowi, choince, swiecidelkom, ale ani slowem nie wspomniano o Jezusie. Wiekszosc sadzi zreszta, ze historia Bozego Narodzenia pochodzi ze zbioru bajek braci Jakuba i Wilhelma Grimm. Poniewaz Jezeli ktos ma jakies dodatkowe informacje historyczne chetnie sie z nimi zapoznam.
pastor Henryk Patryarcha .
GŁÓWNA
Karol Wojtyła
Sekta