Rozdział 5

Konfesja Sandomierska

"chwała Boża i prawda Boża nie może mieć miejsca w Kościele Rzymskim" ¹
                                                                                 -ze wstępu do Konfesji Sandomierskiej

Dziełem związanym z synodem w Sandomierzu jest tak zwana "konfesja sandomierska", stąd też autorowi pracy, słusznym wydawało się umieścić rozdział dotyczący wyznania wiary jakie zostało przedłożone uczestnikom zjazdu sandomierskiego w dniach 9-14 kwietnia 1570 r.

Wydaje mi się to również o tyle istotne, że autor opracowania dotyczącego Zgody Sandomierskiej, Oskar Halecki ², uznał konfesję sandomierską za czyste tłumaczenie II konfesji Helweckiej autorstwa Henryka Bullingera do którego dodano po prostu komunijny artykuł z konfesji saskiej . Uważam to zdanie za nie do końca prawdziwe. Idąc za opinią Jerzego Lehmanna, który z racji teologicznego wykształcenia, dysponował znacznie większym spektrum możliwości porównawczych obu konfesji postaram się przedstawić pogląd, który uważam za słuszny.

Przyglądając się obradom synodu w Sandomierzu, w kwietniu 1570 r., widzimy, że choć Małopolanie przedstawiając wyznanie wiary uczestnikom obrad nie ukrywali, że jest ono oparte na konfesji autorstwa Henryka Bullingera, to zachęcali by delegaci luteran i Braci Czeskich, wypowiedzieli się czy "zgadza (...) się z Pismy Św." i zdecydowali "chcą li z nami przy niej stać, abyśmy ją communi nomine nie za helwecką, ale własną swoję polską wszyscy wydali" ³

Wojewoda sandomierski Piotr Zborowski, który wypowiedział te słowa, nie proponował bynajmniej by zmienić tylko tytuł tekstu, ale zdawał sobie sprawę, że Krzysztof Trecy, tłumacz "Confessio Helvetica Posterior" w polskiej redakcji tekstu poczynił daleko idące zmiany by teologicznie, nie przecząc całkowicie helweckiemu oryginałowi, zbliżyć się do luteran i Braci Czeskich. W myśl intencji Krzysztofa Trecego oraz świeckich przywódców małopolskiej szlachty: Myszkowskiego i Zborowskiego, Konfesja Sandomierska miała mieć swoisty charakter, przystosowany do warunków polskich.

Jak stwierdza J. Lehman przy dokładnym rozbiorze treści poszczególnych rozdziałów Konfesji Sandomierskiej zasadniczo stwierdzamy, że w pewnych rozdziałach tłumacz stosunkowo wiernie oddał myśl oryginału, w innych natomiast dostrzegamy dość znaczące i bardzo charakterystyczne zmiany.

Stosunkowo wiernie zostały przełożone dwa pierwsze rozdziały o Piśmie Świętym. W mniejszym stopniu odnosi się to do następnych rozdziałów o naturze Boga, dogmacie Trójcy Św., kwestii obrazów i osobie Chrystusa (III - V), gdzie uwypuklone zostały elementy używane w walce z antytrynitaryzmem i rzymskim katolicyzmem. W dalszych rozdziałach o opatrzności Bożej, stworzeniu, upadku człowieka, wolnej woli i predestynacji (VI - X) możemy dostrzec pewne odchylenia, łagodzące ortodoksyjnie kalwinistyczne pojmowanie predestynacji na rzecz wolnej woli człowieka. Rozdziały a zakonie Bożym, Ewangelii, pokucie, usprawiedliwieniu, wierze, kościele i sługach kościoła (XII - XVIII) wykazały silniejszą krytykę teorii i praktyki kościoła katolickiego niż konfesja helwecka. Poważne zmiany zauważamy w rozdziale o bóstwie i człowieczeństwie Chrystusa {XI) oraz w rozdziałach a świętościach (XIX - XXI), gdzie tłumacz w odróżnieniu od innych rozdziałów, by uniknąć nieporozumienia z luteranami wolał raczej czasem opuścić zdanie niż je dodać. Najmniej zmian widzimy w końcowych rozdziałach o zborach, modlitwach i śpiewie, świętach i postach, katechizmie i chorych, pogrzebie i czyśćcu, ceremoniach, dobrach kościelnych, małżeństwie (XXII- XXIX), ponieważ co do tych spraw poglądy w obozach ewangelickich były mniej rozbieżne. Rozdział ostatni o zwierzchności (XXX), podobnie jak i przedmowa do króla zawiera uzupełnienia, zmierzające do podkreślenia znaczenia władzy świeckiej, również raczej pod wpływem poglądów luterańskich niż kalwinistycznych ⁴.

Z punktu widzenia synodu w Sandomierzu, Jerzy Lehmann sformułował cztery główne powody, dla których tłumacz wprowadził te zmiany. Są one następujące:

1. dążenie do podkreślenia podobieństw teologii i wspólnego raczej stanowiska kalwinistów z luteranami oraz Braćmi Czeskimi
2. chęć przeciwstawienia się prądom antytrynitarskim
3. bardziej wyraźne wyeliminowanie rzymsko-katolickich poglądów teologicznych
4. uwzględnienie swoistych polskich warunków

Poniżej postaram się omówić powyższe motywy.

5.1 dążenie do podkreślenia podobieństw teologii i wspólnego raczej stanowiska kalwinistów z luteranami oraz Braćmi Czeskimi

W rozdziałach konfesji traktujących o Komunii Św. dostrzegamy tendencje do łagodzenia zbyt częstych i ostrych w stosunku do luteran zwrotów Bullingera. Odnosi się to do np. takich zwrotów jak:. "ubiquitas ciała" ⁵, "manducatio carporalis ⁶", w sprawie antytezy "non corporaliter sed spiritualiter" na rzecz "prawdziwie" ⁷. Następnie uderza również tendencja do korygowania miejsc, w których można wyczuć zwingliańskie symboliczne pojmowanie Komunii Św. ⁸
Porównując rozdziały konfesji z artykułami dodatkowymi o Komunii Św., zauważamy, że poprzez całe dzieło przewija się jedna formuła, którą Trecy stosuje z całą świadomością a mianowicie: "prawdziwe ciało i prawdziwa krew Chrystusa". Najbardziej widać to w następującym zdaniu: "Aczkolwiek też wedle kreda wyznawamy, prawdziwie być w niebie na Prawicy Oycowskiey P. Christusa z strony człowieczeństwa swego y wzgorę k niemu serce swoie wynosiemy, iednak wierzymy, ież iest prawdziwie przytomny Kościołowi swoiemu, y w Swiątości podawa się prrawdziwie wiernym swoim ku pożywaniu ⁹"
Wyraz, "prawdziwie" opanowuje poglądy teologiczne Konfesji Sandomierskiej w nauce o chrystologii, sakramentach i Komunii Św. W rozdziałach XI ¹⁰, XIX ¹¹ i XXI ¹² oraz w artykułach o obyczajach ugody ¹³, wyrażenie "prawdziwe ciało i prawdziwa krew" spotykamy 12 razy, a zwrot "prawdziwie" 40 ¹⁴. Tłumacz wybrał tę formułę najprawdopodobniej w celach kompromisowych.

Formuła ta, zapewne również dzięki Krzysztofowi Trecemu została także uwzględniona w Konsensie: "Na cośmy się ku lepszemu poięciu zgodzili podług słowa Bożego, iż wierzymy y wyznawamy istotną bytność Pana Krystusa, nie tylko być znamionowana na Wieczerzy iego swiętey, ale iż przystępującym a pożywającym, prawdziwie bywa pokazywane a podawane ciało y krew Pańska" ¹⁵.

O kompromisowości Konfesji Sandomierskiej zwłaszcza w stosunku do luterańskich zwolenników reformacji, świadczą dwa następujące zwroty, w których występują na jaw dwa zupełnie odrębne poglądy. Pierwszy zwrot to następujące zdanie Bullingera w konfesji - "Nie powiadamy też, alby Christus miał być zakryty w chlebie, abo pod chlebem abo złączony z chIebem, takich mów zgorszliwych dosyć tych czasów niespokoyne disiputacye namnożyły" ¹⁶ Drugi zwrot to powiedzenie Kalwina w "Obyczaju zgody", gdzie spotykamy się z zupełnie odmiennym ujęciem. "To tak postanowiwszy możym zezwolić y zezwalamy na tę mowę, która maią sobie niektorzy za zawikłaną, iż pod chlebem albo z chlebem bywa dawane ciało Panskye, bo iuż thu nie znaczy się schlebienie z ciałem, ale mowa sakramentalna y złączenie ciała sakramentalne". Do tego dochodzą znane luterańskie zwroty: "istotnie" (substantialiter) - "bytność cielesna" (corpolaliter), które starano się uzgodnić z Kalwinem, wreszcie luterański zwrot z Konfesji Saskiej: "używający" ¹⁷ w dużej mierze różny od terminologii kalwinistycznej.
Ireniczną intencję tłumacza można dostrzec również w odniesieniu do zagadnienia spowiedzi. Autor przez zamieszczenie artykułu Konfesji Saskiej o Komunii Św. dał również pierwszeństwo luterańskiej formie nabożeństwa oraz spowiedzi. ¹⁸ Ponadto skorygował on w tym duchu odnośny artykuł XIV w samej konfesji ¹⁹, gdzie omówiono .spowiedź prywatną jako trzecią formę spowiedzi. ²⁰
Użycie formułki komunijnej "prawdziwe ciało", "prawdziwa krew" oraz uwzględnienie spowiedzi prywatnej można ewentualnie uważać za równoczesne ustępstwo na rzecz Braci Czeskich, ponieważ w pierwotnym wydaniu Konfesji Braci z r. 1535 (8) zwrot "verum corpus", "verus sanquis" ²¹odgrywał rolę dominującą, również spowiedź odgrywała w ich konfesji poważną rolę ²²Widzimy więc, że intencje kompromisowe Konfesji Sandomierskiej dotyczyły zarówno luteran jak i Braci Czeskich ²³.

                                                         5.1 |  5.3 |  5.4
do góry

5.2 chęć przeciwstawienia się prądom antytrynitarskim

Stwierdzamy ponadto, że Konfesja Sandomierska usiłuje zdecydowanie przeciwstawić się kierunkom radykalnym. Przede wszystkim tłumacz występuje przeciw antytrynitarzom. W rozdziale III konfesja wyraźnie wymienia: "Ebionite dzisieyszy, Trytheite, Nowochrzczency" ²⁴, którzy wszyscy sprzeciwiają się dogmatowi trynitarnemu i chrystologicznemu. W dalszym ciągu uderzyło nas bogactwo i precyzja w definicjach trynitarnych tłumacza, który jasno i bez-względnie stawia sprawę w stosunku do wszelkich odchyleń antytrynitarnych ²⁵. W związku z tym w rozdziale XI wspomniano również o "wszystkich takowych, którzy przeciwko Synowi Bożemu powstali" ²⁶

                                                         5.1 |  5.2 |  5.4
do góry

5.3 bardziej wyraźne wyeliminowanie rzymsko-katolickich poglądów teologicznych

Konfesja wyraźnie przeciwstawia się kościołowi rzymskiemu, przy czym w polemicznych zwrotach dostrzegamy cały szereg nowych myśli natury zarówno teoretycznej jak też praktycznej oraz politycznej. W rozdziale o Piśmie Świętym (I) i o tradycji (II) Konfesja. Sandomierska podaje nowe motywy historyczne, stwierdzające nadrzędny charakter Biblii ²⁷W rozdziałach, dotyczących kultu niższego (IV i V), tłumacz ilustruje drastyczne formy tego kultu we własnym środowisku, ²⁸w szczególny sposób odwołując się do sumienia czytelnika ²⁹.

W rozdziałach traktujących o centralnych zagadnieniach ewangelicyzmu (XIII - XVI, Trecy uwypukla ewangelicką zasadę usprawiedliwienia z łaski przez wiarę, ³⁰szczególnie podkreślając nadużycia kościoła rzymskiego co do sakramentu pokuty (spowiedzi) oraz tzw. władzy kluczy ³¹. W dalszych rozdziałach o kościele i sługach kościelnych (XVII. i XVIII) konfesja broniąc wobec rzymskiej hierarchii kościelnej zasady powszechności swego kościoła ³²oraz znaczenia ewangelickiego urzędu duchownego ³³ujawnia nadto, wybitnie charakter antyhierarchiczny ³⁴ oraz krytykuje w dosadnych zdaniach "miłego wikarego ziemskiego" ³⁵"mnichów" ³⁶ i "Concilia wszytki Rzymskie" ³⁷ Przy omawianiu sakramentów (XX) ,tłumacz przytacza nowe argumenty rzeczowe o słuszności ewangelickiego punktu widzenia ³⁸ w przeciwstawieniu do rzymskiej nauki o transsubstancjacji ³⁹, o kulcie hostii ⁴⁰i o mszy ⁴¹. Również w rozdziałach, omawiających zagadnienia organizacji życia zborowego (XXIII - XXVII), konfesja wplata własne uzupełnienia np. w sprawie śpiewu gregoriańskiego ⁴², postu ⁴³, modlitw za umarłych ⁴⁴, "zabobonów a obrzędów" ⁴⁵. W rozdziale o dobrach kościelnych (XXVIII) tłumacz przypomina czytelnikom aktualny kontrast między bogactwem kleru a nędzą społeczną ⁴⁶.

Analiza tekstu konfesji prowadzi do dwóch ogólnych wniosków.Widzimy tu świadome zwalczanie przez tłumacza (jak to jest ujęte w tekście) "rzymskiej" formy kościoła powszechnego Po drugie możemy zauważyć zaprezentowanie własnej zasady powszechności (katolickości) Kościoła, niezależnego od Rzymu. Przymiotnik "rzymski" w ujemnym znaczeniu Konfesja Sandomierska używa w związku z przeróżnymi rzeczownikami: a więc np. w formie "rzymski kościół", "rzymski biskup", "papież rzymski", "stolica rzymska", "księża rzymscy", "panowie rzymscy duchowni", "rzymskie kapłaństwo", "rzymscy theologowie", "rzymscy sophiste", "rzymskie ustawy", "rzymska nauka", "rzymskie zadośćuczynienie", "msza rzymska", "rzymskie concilia", "rzymskie królestwo".
Są też mocne zwroty pod adresem papieża, a stąd również ujemne wyrażenia pod adresem księży katolickich, jak np.; "pochlebcy rzymscy" "ch1ebownicy i partekarze Rzymskiego królestwa" ⁴⁷.

W przeciwieństwie do rzymskiej formy kościoła tłumacz chętnie mówi kościele używając form: "Kościół Boży", "Kościół Powszechny", "Kościół Chrześcijański" i "Kościół Święty" Ze szczególnym zamiłowaniem w Konfesji Sandomierskiej użyty jest przymiotnik "chrześcijański" bardzo często w znaczeniu przeciwstawnym do wyrażenia "rzymski" Najczęściej spotykamy następujące formy: "lud chrześciański", "ludzie chrześcianscy", "chrzescianin", "sprawy chrzesciańskie" "zbór chrzesciański", "nabożeństwo chrzescianskie", "swiątości chrzescianskie", "spowiedź chrzesciańska", "karność chrzesciańska", "miłość chrzesciańska", "pobożność chrzesciańska", "concilia chrzesciańske" ⁴⁸.

Intencje zawarte w Konfesji Sandomierskiej są wyraźne; chodzi o wykazanie, że rzymski katolicyzm, odszedł od biblijnego chrześcijaństwa i jest jemu przeciwny. W związku z tym w tekście Konfesji Sandomierskiej przedstawiony jest pewien model Kościoła-alternatywny wobec rzymskiej organizacji kościelnej. Wg autora dokumentu Kościół ten jest on oparty na autorytecie Bożym (,,Kościół Boży) i Chrystusowym ("Kościół Chrzesciański"). Ma charakter uniwersalny ("powszechny") Jest on "powszechny" w tym sensie, że kościół ten "po wszstkiey szerokości świata w rozlicznych narodziech y ięzykach Pana Christusa chwali y zbawicielem swoim nazywa" ⁴⁹

Można więc stwierdzić w Konfesji Sandomierskiej dążenie do podkreślania idei powszechności chrześcijaństwa czyli tzw. uniwersalizmu chrześcijańskiego w przeciwstawieniu do monopolu rzymskiego katolicyzmu.. Taka interpretacja potwierdza również tezę, że protestantom polskim zależało nie tylko na stworzeniu narodowego kościoła ewangelickiego, ale również kościoła ogólnochrześcijńskiego, niezależnego od Rzymu, którego dogmatyka zgadzałaby się z tą przedstawioną w Konfesji Sandomierskiej. ⁵⁰

                                                         5.1 |  5.2 |  5.3
do góry

5.4 uwzględnienie swoistych, polskich warunków

Ten ostatni motyw, który był powodem wprowadzenia zmian przez tłumacza konfesji helweckiej możemy stwierdzić tam, gdzie konfesja mówi o osobie króla. ⁵¹ Przywiązanie do osoby króla ujawnia się w rozdziale o modlitwie zborowej (XXIII).
Ciekawe, zarówno z punktu widzenia historycznego jak również teologicznego punkty, spotykamy w przedmowie do króla. Wydawcy polscy apelują da obowiązków króla wobec Boga i społeczeństwa ewangelickiego: "A to dlatego, aby chwale iego swiętey służyli, one rozmnażali, a a budowaniu Kościoła iego pieczą mieli. Zdała się nam :za rzecz potrzebną, abyśmy nasze wszytki sprawy z strony tey to chwały Pańskiey, przed W.K.M. Panem naszym przełożyli a W.K.M. prosili, abyś raczył pilnie w nie weyżrzeć y dla tey powinności swej od Pana Boga roskazaney, y dla tego też, ponieważ Pan Bog wszechmogący użyczyć nam raczył swoiey świętey łaski, wedle swey obietnice, tych ostatecznych czasów, takiż wiele ludzi y stanow poddanych W. K. M. iako w zacnych ińszych królestwach y Xięstwach, tak też pod szczęśliwym pamowaniem W. K. M. do znaiomości prawdy Bożey przyszło, która była wymysły ludz'kiemi zatłumiona" ⁵²
W przedmowie do króla tekst konfesji stwierdza: "chwała Boża y prawda Boża nie może mieć mieysca w Kościele Rzymskim". Wobec tego dalej zawiera żądanie: "Potym abyś W. K. M. zrozumiawszy to y Pany Radami swemi, nas przed sobą, iako wiernych a powolnych poddanych swoich, więcej hydzić a oskarżać nie dał, a nam w tym raczey Miłościwym Panem a obrońcą y miłośnikiem tey prawdy Bożey, wedle wskazania Bożego, był raczył, wspomniawszy sobie na one błogosławieństwa, co nad takiemi Krolmi a przełożonemi Pan zawżdy wziawiać a okazować raczył, którzy zostawali przy świętey prawdzie iego a przy świętym postanowieniu iego, a gwałcili wymysły swiata tego przeciwne woley iego swiętey" ⁵³.

Obowiązkiem króla polskiego w myśl autorów konfesji winno zatem być popieranie ewangelickiej formy religii w przeciwstawieniu do rzymskiego kościoła. Konfesja uważa za obowiązek królewski szczepienie i rozmnażanie "świętey winnicy Bożej". Wydawcy składają swe wyznanie wobec Boga a następnie wobec Króla jako od Boga przełożonego Pana. Wyznawcy konfesji uważają siebie za owieczki króla, jemu od Boga poruczone. Tak więc konfesja przyznaje królowi daleko idące prerogatywy w sprawach wyznania i kościoła. W tym samym duchu brzmią uzupełnienia w rozdziale o zwierzchności (XXX). W przeciwieństwie do prądów radykalnych Konfesja Sandomierska ustosunkowuje się pozytywnie do władzy państwowej. Autor zastrzega się, że życzy sobie "porządnej" i "pobożnej" zwierzchności, a więc władzy, która stanęłaby w obronie prawdziwych zasad wiary oraz prawdziwego Kościoła Powszechnego, zapewniłaby pokój i bezpieczeństwo "wszem obywatelom" ⁵⁴

Powyżej pokazane zostały cztery główne punkty, które były powodem wprowadzenia do oryginału zmian. Jeżeli rozważymy przedmowę Konfesji Sandomierskiej, to znajdziemy w niej usprawiedliwienie tych zmian pochodzące z ust samego tłumacza. Przedmowa podkreśla, że w stosunku do luteran i waldensów (Braci Czeskich), chodzi o to "abyśmy miedzy sobą zgodę y miłość zachowali y światu okazywali" ⁵⁵, szczególnie zaś dotyczy to kwestii "Wieczerzy Pańskiej".

Inaczej przedmowa ustosunkowuje się do antytrynitarzy podkreślając błąd ich teologii tymi słowami: "W czym jako się mylą, aby fundament wiary o Bogu Oycu, Synu, y Duchu Świętym, Koscioła Powszechnego był aż do tego czasu nakażon, to iuż wiele ludzi uczonych tak postronnych ialm y nassych dowodnie pokazało" ⁵⁶
Podobnie równie negatywnie przedmowa ustosunkowuje się do rzymskokatolików, których określa jako: "obroniciele tych to błędów objawionych, broniąc stolice Rzymskiey, a strzegąc chwały swoiey, y stanow w swych wyniosłych i którzy dla panowania swego, y dla pożytków swych, przekładaią nad ustawy Boskie, y bez wszelakiego prawa, gwałtownie sobie usurpuią zwierzchność nad Owczarnią Pańską, i poddanym W. K. M. wiele wierzyć roskazuią, czego ani Chrystus Pan ani apostołowie iego nie głosili" ⁵⁷

Z powyższych wywodów jasno wynika, że opinia jakoby Konfesji Sandomierska była tylko prostym tłumaczeniem Konfesji Helweckiej jest błędna, gdyż tekst Konfesji Sandomierskiej zawiera szereg istotnych zmian, które wpływają na charakter polskiego wyznania.

Ponadto, jak stwierdza J. Lehman w swoim opracowaniu, należy podkreślić widoczny wpływ luteranizmu nie tylko odnośnie zagadnienia Komunii Św. oraz nabożeństwa i spowiedzi, ale również co do szeregu innych zagadnień. Odnosi się to do: apokryfów, kultu świętych, wolnej woli i predestynacji, natur w Chrystusie, Starego Testamentu, ewangelii, usprawiedliwienia, wiary, Kościoła, zboru, oraz władzy świeckiej ⁵⁸. Wydaje się, że stanowisko tłumacza często wyraźnie odbiega od poglądów reformatora genewskiego. Z drugiej strony nie ulega wątpliwości, że tłumacz w wielu wypadkach zachowuje pierwotny kalwinistyczny punkt widzenia oryginału szwajcarskiego.

Konfesja Sandomierska pod względem teologicznym wykazuje swoisty charakter, bardzo często różny nie tylko od poglądów luteran i Braci Czeskich, ale od poglądów wyrażonych w oryginale szwajcarskim. Godny rozważenia wydaje się sposób argumentacji tłumacza, który chętnie posługuje się autorytetem Słowa Bożego. Wyrażenia takie, jak "Pismo Święte" lub "Słowo Boże" spotykamy na każdym kroku ⁵⁹, przy czym tłumacz często powołuje się na autorytet Apostołów ⁶⁰W odniesieniu do Biblii Konfesja Sandomierska przytacza nowe cytaty w stosunku do tekstu szwajcarskiego ⁶¹lub też zmienia pierwotne cytaty według własnego uznania ⁶² Przy omówieniu przedmowy wskazane zostało wydatne uwzględnienie cytatów ze Starego Testamentu ⁶³, który też dla autora tłumaczenia wydaje się bardzo ważny.
Tu i ówdzie Krzysztof Trecy nawiązuje do cytatów Ojców Kościoła, przy czym z zamiłowaniem uwzględnia tzw. doktorów teologii, w swoich wywodach chętnie posługując się argumentacją historyczną ⁶⁴.
Podsumowując syntetycznie zagadnienie Konfesji Sandomierskiej możemy stwierdzić, że Trecy wywiązał się w pełni z postawionego sobie zadania w myśl intencji małopolskich przywódców reformacji. Oczywiście sandomierskie wyznanie wiary nie było dziełem oryginalnym. Trecy, dokonując przekładu, wzbogacił szwajcarski oryginał cennymi, aktualnymi elementami. Nadał konfesji swoisty, polski charakter, naznaczony protestanckim duchem irenicznym. Musimy zdać sobie sprawę z tego, że Konfesja Sandomierska była wyrazem swoistego ducha wyznaniowego, który nadawał jej specyfikę, różną od tej charakteryzującej nie tylko luterański prąd w polskiej reformacji, czy czesko-braterski ale i ten typowo kalwinistyczny.
Mimo tego, że Konfesja Sandomierska nie została powszechnie przyjęta przez protestantów na synodzie generalnym, nie umniejsza to jej wartości. Należy wziąć pod uwagę, że przyjęcie lub odrzucenie Konfesji Sandomierskiej nie była jedynie sprawą formalną, lecz wiązało się z głęboko sięgającymi różnicami, istniejącymi pomiędzy poszczególnymi ośrodkami reformacyjnymi na terenie Rzeczpospolitej. Należy tutaj powiedzieć o genezie ośrodków reformacyjnych oraz ich powiązaniu z partykularnymi punktami z zagranicy, co utrudniało konsolidację w kraju. Trzeba również wskazać na chęć narzucenia przyjętej doktryny i wskazywania na własną tradycję reformacyjną. Ponadto musimy wspomnieć o cechach osobowościowych zwolenników reformacji, które uniemożliwiły pójcie na pewien kompromis. Właśnie pod tym kątem widzenia należy też traktować podnoszone przez uczestników synodu w Sandomierzu różnice, które nasuwały się przy omawianiu niemal każdego artykułu Konfesji Sandomierskiej.

                                                     5.1 |  5.2 |  5.3 |  5.4
do góry