Rozdział 1

Początki kształtowania się wyznań protestanckich w Rzeczpospolitej do I poł. XVI w.

"Miłość do prawdy i pragnienie ujawnienia jej są przyczyną, że zamierza się przeprowadzić w Wittenberdze dysputę nad niżej podanymi tezami. Przewodzić temu będzie czcigodny ojciec Marcin Luter, magister sztuk wyzwolonych i świętej teologii i jednocześnie nauczyciel tychże. Dlatego prosi on tych, którzy nie będą mogli osobiście wziąć udział i dysputować z nami ustnie, żeby uczynili to na piśmie. W imię Pana naszego Jezusa Chrystusa. Amen ¹."
                                                                                           -wstęp do 95 tez wittenberskich

Przybicie 95 tez na drzwiach katedry w Wittemberdze 31 października 1517 r. przez augustiańskiego zakonnika i profesora uniwersyteckiego było początkiem dyskusji na temat stanu Kościoła, jaka zaczęła toczyć się w Europie w XVI w., powodując w efekcie powstanie nowych wyznań.

Wiek XVI to okres gdy w Europie zaczęto stawiać pytania o podstawowe sprawy wiary. Kwestia zbawienia, jego zasady, stawały się przedmiotem żarliwej dyskusji. Instytucja papiestwa i jej autorytet zaczynał być coraz bardziej nadszarpywany.
Tłumaczenie Biblii na języki narodowe i jego interpretowanie powodowało coraz częstsze kwestionowanie nauki Kościoła; było również przyczyną sporów z powodu różnego rozumienia fragmentów Pisma Św.
O ile I połowę XVI w, czyli okres uważany za początek reformacji charakteryzuje chęć reformy Kościoła i naświetlenia problemów oraz niezgodności z nauką biblijną zauważane przez teologów wewnątrz tej instytucji, o tyle schyłek XVI w. to czas poszukiwania własnej tożsamości wyznaniowej przez ośrodki skupione wokół autorytetów teologicznych promujących "nowe" nauki.
Zjawisko to bywa nazywane procesem konfesjalizacji. Pojęcie to oznacza koncentracje na własnej doktrynie, w przekonaniu, że tylko ona prawidłowo odczytuje tekst Biblii. Znamiennym jest, że miało to miejsce, mimo znaczącego podobieństwa myślenia teologicznego, podobieństw metodologicznych w zakresie egzegezy i krytyki teologicznej, istotnych podobieństw filozoficznych (dziedzictwo św. Augustyna) i humanistycznych (głównie warsztat filologiczny), istniejących pomiędzy ośrodkami reformacyjnymi ². Pisma dogmatyczne powstające w pierwszym okresie reformacji, w pierwszym rzędzie określają swoje nauczanie w stosunku do Kościoła rzymskiego. Z czasem jednak coraz widoczniejszą pozycję zyskuje w nich wewnętrzny spór między powstającymi konfesjami, a nawet nurtami teologicznymi wewnątrz kształtujących się Kościołów ³.

Wydarzenia europejskie tego okresu dotknęły również i Rzeczpospolitą sąsiadującą przecież z krajami niemieckimi. Reformacja i wydarzenia z nią związane na terenie ziem państwa Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta miały odmienny charakter niż te w Europie Zachodniej. Wydarzenia w Polsce były pewnym echem tych na zachodzie. W czasach szerzenia się nauk Lutra i idei reformacyjnych w Polsce, a szczególnie w pierwszym jej okresie nie ma jeszcze mowy o luteranizmie w znaczeniu stricte konfesyjnym, jak to spotykamy w tym czasie w Europie Zachodniej. Tego charakteru luteranizm nabierze dopiero od połowy XVII w., a więc w zupełnie już zmienionych warunkach ⁴.
Rzeczpospolita była charakterystycznym obszarem na którym mieszały się wpływy luteranizmu, o specyficznym polskim charakterze ⁵, nauk Braci Czeskich, a później pism Kalwina i reformatorów szwajcarskich. Wydaje się, że sam Luter nie był zainteresowany tak rozprzestrzenieniem swoich nauk na terenie Rzeczpospolitej co na terenie krajów niemieckich. Znając i aprobując dogmaty wiary Braci Czeskich, niemiecki reformator odniósł się do Braci z wielką życzliwością. Pochwalił niektóre punkty ich nauki, m. in. odrzucenie tradycji kościelnej, czci świętych, wiary w czyściec ⁶.
Luter pozostawiając apostolstwu Braci Czeskich kraje słowiańskie wybiegał jednak wzrokiem na wschód Europy, gdzie zamieszkiwali osadnicy niemieccy, będący w stanie przyjąć wydane po niemiecku pisma luterańskie ⁷.

Mówiąc o reformacji na terenach należących do Rzeczpospolitej w XVI w., trzeba powiedzieć o jej pewnych cechach charakterystycznych. Po pierwsze nauki reformacyjne przychodziły na te tereny z różnych stron, prowadząc do wytworzenia się kilku ośrodków reformacyjnych. Najszybciej idee reformacji docierały do terenów sąsiadujących z zagranicznymi ogniskami nowych nauk. Powstałe w ten sposób ośrodki rozwijały się w odmienny sposób, obejmując różne warstwy społeczne. Henryk Barycz wymienia pięć zasadniczych ośrodków kształtowania się ruchu reformacyjnego w Polsce ⁸. Mówimy tu o Prusach Książęcych- pierwszym w Europie tworze politycznym o charakterze luterańskim, o Prusach Królewskich, Wielkopolsce, Małopolsce i w późniejszym okresie Litwie.

Sądzę, że trudno jest określić jednoznacznie zasięg oddziaływania reformacji w Rzeczpospolitej w XVI w. i odsetek mieszkańców przyjmujących nowe idee. Nie jest to również celem tej pracy. Na pewno w I poł. XVI w. liczba ludności zainteresowanej nową teologią płynącą z zachodu była większa niż statystyki odnoszące się do członków wyznań protestanckich w II poł. tego stulecia. Reformy Kościoła w Rzeczpospolitej domagali się świeccy i duchowni. Postulaty augustiańskiego zakonnika znajdowały więc żywe zainteresowanie. Wydaje się, że sam Marcin Luter również początkowo nie zamierzał tworzyć odrębnej organizacji kościelnej. Został do tego zmuszony, nie chcąc zrezygnować ze swoich poglądów. Nauki Lutra były początkowo być może przyjmowane przez mieszkańców Rzeczpospolitej jako pewne novum w ramach istniejącego do tej pory Kościoła. Postrzegane jako herezję przez niektórych, ale jeszcze nie uznane za nią w sposób oficjalny. Działalność Braci Czeskich być może mających wpływ na niewielką skalę na mieszkańców Wielkopolski jeszcze przed wystąpieniem Lutra sięgała korzeniami jeszcze do tradycji husyckich. Jan Hus był XV-wiecznym reformatorem Kościoła w Czechach, określonym przez hierarchię kościelną mianem heretyka. Pragnienie reformy Kościoła ożywiało humanistów odrodzenia, dostojników kościelnych i świeckich. Jak wynika z korespondencji między jednym z nauczycieli Akademii Krakowskiej a archidiakonem przemyskim, luterańskie postulaty reformy Kościoła były znane tamtejszym kręgom intelektualnym ⁹. Część z nich z czasem przestała widzieć możliwość wewnętrznej reformy Kościoła, bez zerwania jego związków z Rzymem. Jednak nadal postrzegali oni Kościół nie jako "nowy", ale bardziej jako ten który istniał do tej pory, oczyszczony od naleciałości i tradycji, które skaziły jego pierwotną naturę. To reformacyjne hasło "powrotu do źródeł" i trzy podniesione przez Lutra punkty: sola fide, sola gratia, sola scriptura, stały w rozbieżności z codzienną praktyką kościelną. Prywatna lektura Biblii prowadziła księży do nowego spojrzenia na wyznawane dotąd zagadnienia teologiczne. Pisma reformatorów zachodnioeuropejskich dodawały odwagi proboszczom by reformować prowadzone przez nich parafie. Pojęciem dosyć ciekawym, ściśle związanym z historią reformacji w Polsce jest termin "ecclesia reformata", spotykany w źródłach. Według części dawniejszych badaczy ¹⁰ określenie to odnosiło się do zboru ewangelicko-reformowanego, czyli kalwińskiego. Jednak stosunkowo nowsze prace stwierdzają, że termin ten wyrażał wtedy tylko to, iż dany budynek został oddany do użytku kaznodziejom głoszącym nauki reformacyjne, pojęte bardzo ogólnie ¹¹. Osobiście skłaniam się ku temu poglądowi. Na sejmie piotrkowskim (1555) szlachta zażądała, by aż do chwili zwołania soboru narodowego pozwolono jej trzymać w swoich domach własnych kaznodziejów. Odtąd coraz śmielej przyjmowała reformacyjnych duchownych, coraz częstsze stawały się wypadki oddawania im kościołów parafialnych ¹². Pod wpływem nauk reformacyjnych, szlachta- fundatorzy budynków kościelnych usuwała ze świątyń elementy, w ich mniemaniu niezgodne z Pismem Św. Praktyka ta była bardziej lub mniej restrykcyjna w odniesieniu do przedmiotów kultu, jak obrazy, figury, itp. O ile ci bardziej umiarkowani zgodnie z zaleceniem Lutra zostawiali wewnątrz budynku tzw. obrazy chrystocentryczne, mające pomóc wiernym w przychodzeniu do Zbawiciela, o tyle bardziej radykalni idąc za nauczaniem Kalwina usuwali z budynku kościoła wszystkie przedmioty kultu, nie chcąc dopuścić do bałwochwalstwa. Ta chęć przywrócenia pierwotnej czystości Kościoła, który dla reformatorów był catholicus et ortodoxus prowadziła do walki o usunięcie elementów, które go skaziły. Polscy przywódcy reformacji nie chcieli tworzyć "nowego" kościoła. Chcieli po prostu oczyścić go z elementów, które uważali za szkodliwe. To, że te elementy były związane z rzymską, łacińską tradycją kościelną, powodowało, że Kościół o którym mówili, ten Kościół Powszechny, czyli Katolicki, przestawał być Kościołem Rzymskokatolickim. Sądzę (i będę jeszcze wspominał o tym w tej pracy), że szlachta polska między innymi skłaniała się ku kalwinistycznemu obrządkowi dlatego, że model różnił się w sposób bardziej wyraźny od rzymskokatolickiej praktyki kościelnej, od której chciano oczyścić Kościół, niż model luterański bardziej zbliżony do rzymskokatolickiego.

Wystąpienie Lutra i jego późniejsza działalność prawdopodobnie na początku miały wpływ na ludność niemieckojęzyczną zamieszkującą Rzeczpospolitą, a szczególnie jej tereny graniczące z krajami niemieckimi. Mam tu na myśli Prusy Królewskie i Książęce, później Wielkopolskę. W rok po wystąpieniu Lutra w Gdańsku napotykamy na ludzi zainteresowanych jego przesłaniem. Trzy lata później, od 1520 r. począwszy, król Zygmunt Stary -wydał szereg edyktów przeciwko nowej herezji i heretykom. Wyraźnie wymieniały one początkowo, jako inicjatora nowowierstwa "braciszka Marcina Lutra, augustianina, nowego herezjarchę ¹³"

Przesłanie Marcina Lutra zostało żywo przyjęte przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, Albrechta Hohenzollerna. Przyjmuje się, że od 1523 r., pozostawał pod wpływem kaznodziei norymberskiego, Andreasa Osiandra. On to być może zachęcił Albrechta do przeprowadzenia reformy Kościoła na podległym jemu terytorium zakonnym. Zgodnie z postulatami Lutra zakon krzyżacki został rozwiązany, celibat zlikwidowany, a organizacja kościelna zreformowana w duchu zaleceń Lutra. Albrecht Hohenzollern składając hołd lenny Zygmuntowi Staremu w 1525 r.; rezygnował tym samym z zależności od papieża. Niemal bezpośrednio po tym wydarzeniu, w nowopowstałym Księstwie Pruskim utwierdza się reformacja i zostaje zorganizowany pierwsza terytorialna organizacja kościelna o charakterze luterańskim, na pięć lat przed wydaniem Konfesji Augsburskiej ¹⁴. W ten sposób powstaje pierwszy i najsilniejszy ośrodek reformacyjny na terenach należących do Rzeczpospolitej.

Prusy Królewskie położone pomiędzy Brandenburgią, a Prusami Zakonnymi, później Księstwem Pruskim, były kolejnym terenem, którego mieszkańcy zaczęli interesować się ideami reformacyjnymi. Represje zastosowane w Gdańsku w 1526 r. nie zahamowały tamtejszego rozwoju reformacji. Położyły tylko kres jej rozwoju w kierunku radykalno-anabaptystycznym ¹⁵.

Trzecim obszarem, którego mieszkańcy byli podatni na nowe nauki reformacyjne była Wielkopolska. Z racji jej położenia geograficznego(mam tu na myśli sąsiedztwo Prus Królewskich od północy, krajów niemieckich od zachodu i Śląska od południowego zachodu) idee reformacji Kościoła postulowane przez Lutra mogły przenikać tam stosunkowo szybko, docierając do mieszkańców wielu miast i miasteczek, wpływając również na potężne rody magnackie. Już w 1522 biskup Piotr Tomicki był poważnie zaniepokojony sytuacją w Poznaniu. Na podstawie mandatów królewskich przeciwko "herezji" przeszukiwano domy mieszczan, tropiąc zakazane książki. Około 1525 r. kaznodzieje niemieccy przy farach w Poznaniu i Kościanie otwarcie głosili kazania w duchu luterańskim, zyskując licznych zwolenników ¹⁶.

Wielkopolska była charakterystycznym obszarem, którego mieszkańcy w poprzednim stuleciu mieli kontakt z naukami Jana Husa. Być może przyjmowanie się nauk reformacyjnych na tym terenie w XVI stuleciu było echem wpływu nauk Husa w XV w. Nie można zaprzeczyć ciągle utrzymującej się i tlejącej się na tym obszarze na początku XVI w., zarówno w masach ludowych, wśród niższego kleru jak i szczytów możnowładztwa wielkopolskiego, tradycji husyckiej ¹⁷. Ciekawe jest, że J. Łukaszewicz pisząc o gościnnym przyjęciu Braci Czeskich przez magnatów Andrzeja Górkę i Jakuba i Stanisława Ostrorogów w 1548 r., wzmiankuje iż przodkowie tych możnych "poszli w XV w. za nauką Husa" ¹⁸. Spadkobiercami husytów i kontynuatorami ich tradycji stali się Bracia Czescy, zorganizowani w instytucjonalny sposób między innymi z resztek taborytów, braci morawskich i waldensów na terenie środkowych Czech ok. 1458 r., przez siostrzeńca arcybiskupa praskiego Grzegorza Krajera, który odrzucał wszelkie dogmaty i obrzędy nie mające oparcia w Biblii, Na przełomie XV i XVI w. ten ruch religijny liczył ok. 100 tys. członków ¹⁹. Jego wpływy docierały na ziemie polskie, szczególnie obejmując Wielkopolskę.
W 1558 r. Bracia Czescy mieli w Polsce około 40 zborów ²⁰.

Trudno określić od kiedy wpływ nauki Braci Czeskich docierał do Wielkopolski. Dokumenty dominikańskie z tamtych czasów donoszą o sekcie "jamników" (jamuici), która w r. 1504 przedostała się z Czech do Polski ²¹. Jarosław Bidlo, pisze w swojej pracy, że "dużo Braci, uchodzących z Czech przed prześladowaniami, przybyło już w r. 1516 do Leszna" ²². Wielkopolska była specyficznym obszarem, na którym wpływy nauki Braci Czeskich mieszały się z luterańskim prądem reformacji płynącym z krajów niemieckich. Bracia Czescy w większej liczbie przybyli na teren Wielkopolski po wojnie szmalkaldzkiej (1547), kiedy to zmuszeni dekretem króla Ferdynanda, chcąc zachować swoją odrębność wyznaniową byli zmuszeni opuścić Czechy. Dekrety Ferdynanda nie dotyczyły Moraw, które stały się głównym ośrodkiem Jednoty. Wychodźcy z Czech w drodze do Prus Książęcych, gdzie spodziewali się znaleźć odpowiednie miejsce do zamieszkania musieli przejść przez Śląsk i Wielkopolskę. Andrzej Górka- ówczesny starosta generalny Wielkopolski pozwolił im przejść przez teren prowincji. Jesienią 1549 r. biskup Mach Sionsk'y. który przebywał na wygnaniu w Prusach Książęcych, wybrał się na Morawy. Po drodze zatrzymał się w Poznaniu, gdzie gościny udzielił mu Andrzej Lupsiński. W jego domu Mach odprawiał nabożeństwa i wkrótce przyjął do Jednoty pierwszych polskich członków. Na początku 1550 duszpasterstwo nad nowopowstałą gminą poznańską objął Jerzy Izrael. Do gminy miejskiej w Poznaniu, wstępowali zarówno Polacy jak i Niemcy. Stąd też nie można powiedzieć, że Bracia Czescy stanowili grupę wyznaniową etnicznie całkowicie obcą, jakby "enklawę" na religijnej mapie Wielkopolski. Wkrótce wśród członków Jednoty w Poznaniu znaleźli się przedstawiciele wpływowej rodziny Ostrorogów jak również inni przedstawiciele wpływowej szlachty ²³. Najwybitniejsi to: Jan Tomicki (kasztelan rogoziński), Jan Krotoski (kasztelan inowrocławski), Łukasz Górka (kasztelan brzesko-kujawski) i Wojciech Marszewski (działacz sejmowy)

Obszar, który można określić- posługując się szesnastowiecznym podziałem administracyjnym Polski- jako położony na terenie północnej części województwa krakowskiego i zachodniej połaci województwa sandomierskiego, ograniczony od zachodu linią Przemszy Czarnej i Pilicy, na północy linią rzeki Iłżanki, od wschodu i południa szerokim łukiem Wisły, określany mianem Małopolski był przesycony naukami reformacyjnymi, stanowiąc jednocześnie silny ośrodek polityczny protestantów polskich.
Ośrodek małopolski zaczął kształtować się ok. 1520 r. Prawdopodobnie pierwsze nauki reformacyjne dotarły na ten obszar dosięgając ludzi związanych z Uniwersytetem Krakowskim i bogatym mieszczaństwem Krakowa, do których docierała literatura reformacyjna. Po 1541 r. reformacyjne nauki zaczynają znajdować oparcie w północnej części województwa krakowskiego. "z taką siłą się u nas każe-donosił nieoceniony informator J. Ludwik Decjusz księciu Albrechtowi z końcem grudnia 1542 r.- jakby się to czyniło w tylko w jakimś kościele Chrystusowym, jeden kaznodzieja ma tysiące słuchaczy" A w kilka dni później, na początku następnego roku dodawał:"Słowo Boże i ewangelię głosi się po polsku na wielu miejscach w sposób czysty i z wielką perspektywą dobrej nadziei" ²⁴. Mówiąc o rozwoju reformacji w Polsce, trzeba powiedzieć o różnorodności nauk reformacyjnych i o początkowym braku jednolitego wzorca. Szczególnie dotyczy to Małopolski. Tamtejsi zwolennicy reformy Kościoła kontestowali istniejący stan rzeczy, postulując zmiany. Nie byli jednak w stanie przedstawić konkretnego planu reformy. Znamiennym tego wyrazem było dzieło Marcina Krowickiego, "Chrześcijańskie a żałobliwe napominanie" Przeważa w nim ton krytyczny bez sformułowania programu reformy wewnętrznej. Część nowowierców małopolskich skłaniała się ku nauce Kalwina i Zwigliego, ale jeszcze nie znała jej w pełni. Na szerzenie się pism heretyckich, w tym i Kalwina skarżyli się w 1550 r. w Rzymie, biskupi polscy ²⁵. Nie można jednak powiedzieć, że małopolscy protestanci od początku byli kalwinistami. Pisma reformatora genewskiego czytano z uznaniem w gronie humanistów krakowskich, którym przewodził franciszkanin Lismanin, spowiednik królowej Bony ²⁶. Na pewno pierwszą połowę XVI charakteryzuje burzliwy rozwój wpływów nauk reformacyjnych na terenie Małopolski. W gruncie rzeczy małopolski nurt reformacyjny szukał dopiero pewnego modelu, wzorca wyznaniowego. O ile na terenie Wielkopolski istniały obozy wyznaniowe o bardziej wykrystalizowanej konfesji, to w Małopolsce ludzie przyjmujący nauki reformacyjne nie mieli jeszcze sprecyzowanych poglądów teologicznych. Przypatrując się postępowaniu szlachty w Małopolsce, możemy zauważyć brak gotowego wzorca konfesyjnego, przy jednoczesnym dążeniu do maksymalnego wyeliminowania elementów określanych jako rzymskie, z ogólnie pojmowanego chrześcijaństwa. Około 1554 r. zauważalny jest pęd do zakładania nowych zborów na terenie dzisiejszej Kielecczyzny, które pokryły gęstą siecią ten region. Najliczniejszy ich odsetek w stosunku do liczby kościołów katolickich przypadnie na powiaty: chęciński 35%, ksiąski 24%, lelowski 22%, proszkowski 21%, wiślicki 20% ²⁷.

Szlachta wyrzucała księży, zakładała zbory, stwarzając w ten sposób zalążki gmin różnowierczych. Do szlacheckich dworów i zreformowanych kościołów, ściągano dopiero ministrów, najczęściej byłych księży katolickich, którzy na własną rękę ustalali przepisy wyznaniowe i liturgię. Oni też, dzięki swojemu wykształceniu teologicznemu, najłatwiej dostrzegali kompromisowe tendencje konfesji augsburskiej w stosunku do rzymskiego katolicyzmu. Małopolskie demonstracje antykatolickie kierowały się przede wszystkim przeciw pojęciu mszy św., oraz dogmatowi o przeistoczeniu w nauce o sakramencie komunii. Kompromisowa formuła Lutra, który zaprzeczając transsubstancjacji, uznawał jednak "prawdziwą obecność Chrystusa" w eucharystii, dla Małopolan nosiła jednak znamiona rzymskiego katolicyzmu. Bliższe małopolskim różnowiercom było symboliczne pojmowanie Wieczerzy Pańskiej. W polskiej historiografii reformacji, badacze często zwracali uwagę, że małopolscy różnowiercy, porzucający katolicyzm nie przyłączali się automatycznie do konkretnego, sprecyzowanego, zadomowionego w Polsce wyznania ²⁸. Mimo silnego opanowania Wielkopolski przez nauki czysto luterańskie, dużej popularności Filipa Melanchtona w Polsce ²⁹, posiadającego wśród szlachty wielki autorytet, augsburskie wyznanie wiary nie wydawało się być na tyle przyciągające dla różnowierczej szlachty Małopolski, by mogliby uznać tę konfesję za swoją. Mimo tego, iż na tereny małopolskie docierały nauki z Królewca (głównego ośrodka luteranizmu w tej części Europy) jak również żywe były stosunki z Wittembergą, gdzie studiowała większość szlachty i przyszłych ministrów, a w niektórych miejscowościach (Dubieck, Łańcut, Niedźwiedź, Mokre Lipy) nabożeństwa prowadzone były w stylu luterańskim, Małopolanie zainteresowani reformacją w większej części nie przyjmowali za swoją konfesji augsburskiej.

Piątym, najmłodszym chronologicznie ośrodkiem ruchu reformacyjnego na ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów była Litwa. Do roku 1560 nie miała w rozwoju ruchu reformacyjnego większego znaczenia. Zasięg terytorialny wpływu nauk reformacyjnych obejmował części wysunięte najbardziej na zachód, właściwą Litwę oraz Żmudź. Czerpała wsparcie z dwóch ośrodków. Jednym z nich były Prusy Książęce, drugim zaś Małopolska.

Mówiąc o początkach kształtowania się wyznań protestanckich w Rzeczpospolitej w XVI w. i przyjmowaniu przez jej mieszkańców nauk reformacyjnych, należy powiedzieć o pewnej specyfice polskiej reformacji. Po pierwsze można tu mówić o aspekcie chronologicznym i geograficznym. Najstarszym nurtem, który możemy zaliczyć jeszcze do protoreformacji było wyznanie Braci Czeskich. Luter zaaprobował ich konfesję, więc można powiedzieć, że zgodził się z nią, mimo pewnych drobnych uwag. Nauki Braci Czeskich docierały na teren Wielkopolski prawdopodobnie już na początku XVI w., chociaż na większą skalę proces ten zaczął się dopiero w połowie tego stulecia, kiedy to powstała w Poznaniu pierwsza gmina wyznaniowa. Nurt czesko-braterski był jedynym w polskiej reformacji, który przyniósł na teren Rzeczpospolitej gotowy model organizacji kościelnej. Dwa pozostałe nurty, czyli luterański a później kalwinistyczny były w tym czasie dopiero w fazie rozwoju. Tak naprawdę oba te nurty przenikały się. Ludzie zainteresowani ideami reformacji wybierali jeden z nurtów reformacji. Różnice pomiędzy tymi prądami w polskiej reformacji wynikały ze skupienia się wokół ośrodka, z którego płynęły te nauki. Mamy tu do czynienia z procesływała na kształtowanie się krajowego ogniska reformacyjnego. Na terenie Rzeczpospolitej możemy wyróżnić pięć takich ośrodków: Prusy Książęce, Prusy Królewskie, Wielkopolskę, Małopolskę i Litwę. Tak naprawdę w omawianym przeze mnie okresie tzn. do 1560 r. tylko trzy z nich naprawdęem konfesjalizacji. Dodatkowo odległość geograficzna od zagranicznego ośrodka reformacyjnego wp się liczyły. Były to Prusy Książęce- najsilniejszy ośrodek luteranizmu w tej części Europy (pierwsze pa, Wielkopolska- gdzie przenikały się wpływy nurtu czesko-braterskiego i luterańskiego i Małopolska- specyficzne ognisko reformacji, o niewykrystalizowanym jeszcze obliczu tamtejszej reformacji, ciążącej jednak w stronę kalwinizmu. Ze specyfiką polskiej reformacji łączy się również pojęcie ecclesia reformata oznaczające zreformowaną parafię rzymskokatolicką- kościół zreorganizowany w duchu reformacji. Wszystkie trzy kierunki podobne do siebie w założeniach dogmatycznych zgodnie z duchem reformacji za autorytet w sprawach wiary uznawały Biblię i na tej podstawie ustosunkowywały się do Kościoła rzymskiego; różniły się jednak w składzie społecznym. Niemieckie mieszczaństwo Prus Królewskich i Wielkopolski głównie pozostawało pod wpływem luterańskiego prądu reformacji, gminy wyznaniowe Braci Czeskich w Wielkopolsce, poza pewnymi wyjątkami liczebnie miały głównie plebejski charakter, zaś szlacheccy zwolennicy reformacji zamieszkujący Małopolskę dopiero szukali swej reformacyjnej tożsamości wyznaniowej.

do góry